Датұлы Сырым (1712–1802) – қазіргі Батыс Қазақстан облысы Сырым ауданы Сарыой ауылында дүниеге келген. 1783–97 жылдары Ресей патшасының отарлау саясатына қарсы күрескен Кіші жүз қазақтары көтерілісінің көрнекті басшысы, атақты батыр, әйгілі шешен. Шыққан тегі – Кіші жүздің Байұлы тайпасының Байбақты руынан. 20жасында өзінің асқан ақылдылығы арқасында өз ортасында тым ерте танылып, әділдігімен аты шыққан «Байбақтының бала биі» атанады. Сырым Кіші жүз бірлестігінің деңгейіне көтеріліп, ел ішінде құрметке ин болады. Сондықтан оны хан әулеті – Нұралы баһадүр өзіне тартады.

Нұралы Сырымның әпкесін алып, өзінің Орын деген әйелінен туған қызы – Айғараны қосып, туысқандық байланыс орнатады. Бірақ патшалық Ресейдің далалық өлкеде әкімшілік-саяси реформа жүргізіп, хандық билікті күшейту арқылы қалың бұхараның табиғи құқыларын шектеу (Жайық өзенінен өтуге тыйым салып, шұрайлы жайылыммен мал өрісінен айыруы) жергілікті билік органдары арқылы алым-салық түрін көбейту халық өкілі, рубасы Сырым батыр мен «орыс патшасы тағайындаған» Нұралы ханның арасын ашып жібереді.

Патша әкімшілігінің озбырлығына, хан, сұлтандардың дәрменсіз халіне ашынған Сырым рубасылардың бастауымен қару алып, қалыптасқан саяси жүйеге қарсы шығады. Бұл халықтың қалың бұхарасын, әр алуан әлеуметтік топтарды қамтыған, Ресейдің отарлау саясатына қарсы бағытталған ұлт-азаттық көтерілісі еді.

Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс – Кіші жүздегі 1783–97 жылдардағы патшалық Ресейдің орталық саясатына қарсы болған көтеріліс. Көтерілістің басты қозғаушы күші – қарапайым көшпелі халық пен патша үкіметінің қысымына шыдамаған би, старшын және батырлар болды. Кіші жүз руларының барлығы да атсалысты: Шекті, Төртқара, Қаракесек, Шөмекей, Кете, Алаш, Серкеш, Таз, Байбақты, Беріш, Табын, Жағалбайлы, Қызылқұрт, т. б.

Көтерілісшілердің мақсаты – ғасырлар бойы қалыптасқан жерді пайдалану жүйесін қалпына келтіру, Орал казак әскерлерінің қазақ жерлерін басып алуын тоқтату, Кіші жүз Нұралы хан оның сарайындағы ақсүйектердің озбырлығына шек қою. Патша казак әскерінің озбырлығына қарсылықты басқарған, бағыт бергендердің ішінде старшындар Қадыр, Садыр және басқа орта буынға жататын ру билеушілері. Алайда ұзақ мерзімге созылған патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталған осы ірі көтерілістің халық танысған басшысы Байбақты руынан шыққан старшыны, батыр Сырым Датұлы болды. 1778 жылғы мәліметтерге қарғанда Орал казактарымен қақтығыстың бірінде Сырымның балалары қайтыс болды.

Бірақ ол кезде Сырым Датұлы патша үкіметіне қарсы күреске белсене араласпады: Сырымның Орал казак әскерлерімен ашық түрде күресі 1783 жылдың күзінен бастылды 1783 жылы желтоқсанда кездейсоқ қапаста қалған казактардың тұтқынынан 1784 жылы көкткмде Нұралы хан босаттырған батыр ұсақ топтардың басын қосып ірі әскери қол ұйымдастыруға тырысты. Сырымның Орал казак әскерлерімен кескілескен күресі 1784 жылы маусымда басталды. Көтерілісшілердің негізгі күші төменгі Жайық шебі мен Ор бекіністері төңірегінде топтасты. Старшындар Барақ, Тіленші, Оразбай, сұлтан Жантөре бас болған көтерілісшілер жоғарғы Жайық бекінісімен Елек қалашығының маңайына шоғырланды. 1784 жылы қараша айында Сағыз өзенінің бойында Сырымның жанына топтасқан адам саны 1000-ға жетті. Патша үкіметіне қызтем еткен Нұралының көтерілісшілерімен қатынасын суыту Орынбор билеушілері тарапынан әскери шаралар қолдануға түркі болды.

1785 жылы 17 ақпанда көтерілісшілерге қарсы генерал-майор Смирнов басқарған 237 казак, 2432 башқұрттан құралған әскерін жіберді. Бірақ күннің суығынан олар Кіші жүз даласына тереңдеп ене алмай, қазақ ауылдарын тонап, қазақтарды тұтқындап әкетті. 1785 жылы көктемде көтеріліс кең ауқымға жайылды. 1787 жылдың наурызында көтерілісшілерді талқандау үшін Орал казак әскерлерінің басшысы Колпаков пен Понамарев 1250 қарулы казак әскерімен шықты. Бірақ көтерілісшілердің шөлейтті жерлерде жүруінен мұндай табиғаттың қолайсыздығынан олар мақсаттарына жете алмады. Нұралы ханның ашық түрде патшаға қызмет етуі көтерілісшілерді оған қарсы қойды, ендігі олардың мақсаты ханды тақтан тайдыру болды. 1785 жылы старшындар съезі Нұралыны хандықтан тайдыру туралы шешеім қабылдады.

Патша әміршісімен де арасы суыған, беделінен айырылғын Нұралы қашып, кейін Ұлпаға жер аударылып 1790 жылы қайтыс болады. Осы жағдайды патша үкіметі отарлаудың пайдасына шешпекші болып, О. А. Игельстромның реформасы бойынша хандық билікті жойғысы келеді. Сырым Датұлы реформаны алғашқыда қолдады, себебі оның көздегені хандар арқылы іс жүзіне асырылып отырған үстемдікке соққы беру болатын. Алайда көп кешікпей паша үкіметінің өзі хандық биліктің мүддесіне қайшы келетініне көзі жетті. Ресейдің өз ішіндегі Романовтар әулетіне қарсылық реформаның тоқталуына себеп болды. 1790 жылы казак әскерлерінің атаманы Д. Донсков қазақтарға қарсы қимылы көтерілістің қайта өрлеуіне түткі болады. 1791 жылы Нұралының өліміне байланысты, Ералының хан болып сайлануы, Сырымның жаңа ханды мойындамауы қазақ сұлтандары мен старшындары арасында жік туғызады. Осыдан кейін Сырымның екі жақты – Орал казактарымен өзіне қарсы феодалдық топтарға қарсы күрес жүргізуіне тура келеді. 1794 жылы Ералы ханның өлімі,1795 жылы Нұралы ұлдарының бірі — Есімнің хан болып сайланып, Нұралы ұрпағының хан тағына қайта оралуы Сырымның Нұралы әулетіне қарсылығын бұрынғыданда өршітті.

Бұл жағдай Сырым тобының хан сарайына тұтқиылдан шабуыл жасап, Есім ханның өлтірілуімен тынды. Бірақ ханның өліміне Сырымның жеке басының ешқандай қатысы болмады. Хан өлгеннен кейін елде екі билік болды: бірі — Нұралы ұлы Қратай хан сайланса, екіншісі Игельстромның ұсынуымен жүзеге асқан Айшуақ сұлтан төрағалық еткен хан кеңесі. Оның құрамына Нұралы ханның ұрпағые кіргізген жоқ, себебі осылай патша үкіметі Сырымды өз жағына жақындатуға тырысты. Бірақ олар қателесті. Қаратайдың хан болып сайлануы Сырымның ықпалын қайтадан күшейтті.1797 жылы сұлтан Қаратайдың қуғынынан құтылу үшін с Сырым Датұлы Хиуа хандығына өтіп кетті. 1802 жылы белгісіз себептермен Сырым Хиуа хандығында дүние салды.

 Жаһанша Досмұхамедов

Жаһанша Досмұхамедов - 1887 ж. Бұлдырты ауылдық округінің Тамды ауылында дүниеге келген.

1893-1895 жж. Жымпиты уезіндегі Приходская школада оқыды. 1897-1898 жж. Оралда дайындық класында оқыды. 1899-1905 жж. Орал әскери-реалды училищесінде оқыды. 1905-1906 жж. училище жанындағы жоғары оқу орнына түсуге даярлайтын курстан өтті. 1906-1910 жж. Мәскеу университеті заң факультетінің студенті.

1911 ж. «Уральский листок» газетінің 3-номерінде «Несколько слов о киргизском обычном праве и народном суде» мақаласы басылды. 1911-1917 жж. Оралда, Барнаулда сот жүйесінде, Томск жолдас-прокуроры қызметін атқарды. 1917 ж. наурыз Орал облыстық Қазақ атқару комитетінің мүшесі болды. 1917 ж. 19-22 сәуір «Орал облысы қазақтарының Құрылтайында төрағалық етті. Осында 20 адамнан тұратын қазақ комитеті сайланып, оның төрағасы болды. 1917 ж. 20 сәуірде «Орал облысы далалық бөлігін басқарудың уақытша ережесі» (100 баптан тұрады) туралы Құрылтайда баяндама жасады. Аталмыш Құрылтай Жаһанша Досмұхамедовке Мәскеуде өтетін мұсылмандар Құрылтайына жолдама берді. 1917 ж. 1-2 мамыр Мәскеуде бүкілресейлік мұсылман Құрылтайы Жаһанша Досмұхамедовті бүкілресейлік мұсылмандық Кеңестің атқару комитетінің мүшесі етіп сайлады. 1917 ж. 21-26 шілде І-жалпықазақтық Орынбор съезі қазақ саяси партиясы «Алаш» құру туралы шешім алып, осы саяси ұйымның бағдарламасын жасауды Жаһанша Досмұхамедовке жүктейді.

1917 ж. 5-13 желтоқсан Орынборда өткен 2-жалпықазақ съезінде ұлттық милиция, ұлт кеңесі, т.б. проблемалық мәселелер туралы баяндама жасады.

Жаһанша Досмұхамедов қазақ ұлттық автономиясы үкіметі – «Алашорданың» ұлттық кеңесінің құрамына мүше болып сайланды. 1918 ж. ақпан Қаратөбеде өткен Орал облысы қазақтарының 3-ші съезінде Жаһанша Досмұхамедов қазақтың өзін-өзі басқаруы туралы баяндама жасады. 1918 ж. 21 наурыз «Алашорда» Ұлттық кеңесі (өкіметі) қазақ-қырғыз істері туралы Мәскеудегі Кеңес үкіметі жанындағы комитетінің қазақ жұртының өкіл-елшісі етіп Жаһанша Досмұхамедовті тағайындады. 1918 ж. сәуір Жаһанша Досмұхамедов, Халел Досмұхамедов Мәскеуде Кеңес үкіметінің басшылары В.И.Ленин, И.В.Сталинмен Алашорда және Кеңес билігі арасындағы қарым-қатынастар туралы келіссөздер жүргізді. 1918 ж. 17 сәуір Жаһанша, Халел Досмұхамедовтерді Саратов қаласынан (Мәскеуден қайтып келе жатқанда) Совдеп басшысы ұстап, абақтыға қамады, оларға Кеңес билігінің дұшпаны, ақ гвардия мен Орал казак-орыстарының жақтаушылары деп айып тақты (кешікпей оларды босатты). 1918 ж. 18-21 мамыр Жымпитыда 4-ші облыстық қазақ съезі Жаһанша Досмұхамедовтің төрағалық етуімен 20 мәселе қарап, оның ең бастысы «Ойыл уәлаятының» Уақытша үкіметін құрып, басшы-төрағасы етіп Жаһанша Досмұхамедовті сайлады. Оның орталығы Жымпиты болды. 1918 ж. 11 қыркүйек Уфа қаласында Алашорда басшылары бас қосып, Батыс Алашорда бөлімшесін құрды, оның басшысы етіп Жаһанша Досмұхамедовті сайлады. «Ойыл уәлаяты» уақытша үкіметінің билігі Батыс Алашорда бөлімшесіне көшті. 1918 ж. 7 желтоқсан Жымпитыда Батыс Алашорда милициясында бүлікшілер Жаһанша Досмұхамедов үкіметіне қарсы қарулы көтеріліс ұйымдастырды. 1919 ж. жаз, күз айлары А.Байтұрсынов Алашорда басшыларымен келіссөз жүргізіп, олардан Кеңес билігін мойындауды талап етті. Жаһанша Досмұхамедов жыл аяғына дейін бұл тәртіпті орындауды кешеуілдетіп, ұлттық автономияны сақтаудың әрекеттерін жалғастыра берді. 1919 ж. күз Ақ гвардия Жайық казак-орыстары бірлестігі атынан генерал В.Толстов, Жаһанша Досмұхамедов үкімет билігін жою туралы шешім қалды. 1919 ж. 20 желтоқсан Қызылқоғада Күнбатыс Алашорда земство және саясат, қоғам қайраткерлері бас қосып, онда Жаһанша Досмұхамедов ұлт автономиясының болашағы және Қызыл армиямен бірлесіп, Орал казак-орыстарына қарсы күресу туралы шешім алды. 1920 ж. қаңтар Жаһанша Досмұхамедов бастаған қазақ сарбаздары ақтардың Елек корпусын талқандап, Жайықтың шығыс бетінде Азамат соғысының аяқталуына жол ашты. 1920 ж. 5 наурыз Қырревкомының шешімімен Күнбатыс Алашорда таратылды. Қырғыз-қазақ өлкесі әскери-революциялық комитеті Кеңес билігінің қауіпті қарсыластары деп айыптап, Жаһанша Досмұхамедовті және оның жақын серіктерін елден аластап, Ресейге жер аудару жөнінде шешім қабылдады.

1920-1921 жж. Жаһанша Мәскеуде «Скотовод» орталық басқармасында экономист болып жұмыс істеді. 1921 ж. Жаһанша Досмұхамедов аштыққа ұшыраған қазақ қалаларына азық-түлік жинау үшін Қаракөл, Тоқмақ, Түркістанға 500 пұт бидай жөнелтті. 1921-1929 жж. Жаһанша Досмұхамедов Орынбор, Ташкент, Қызылорда қалаларында қазақ, Орта Азия зиялылары қатарында жас ұрпаққа тәлім-тәрбие және халықты ағарту ісіне жұмылдырып, мәдениетке, өркениетке бет бұруға бағыттап, замана көшіне ілесудің жолдарын табуға күш-қайратын, білімін жұмсады. Қазақ-қырғыз білім комиссиясының құрамында белсенді жұмыс атқарды. 1930 ж. 30 қазан Жаһанша Досмұхамедов Кеңес өкіметі әмірімен тұтқынға алынып, сот үкімімен 5 жылға концлагерьге қамау туралы шешім алынды, кейіннен 1932 жылы ол үкім өзгертіліп, Ресейдің қаратопырақты облысы – Воронежге жер аударылды. 1938 ж. Жаһанша Досмұхамедов Мәскеуде ауыр науқас күйінде тұтқындалып, РСФСР Қылмыстық кодексінің 58-10, 58-11 баптарымен ұлтшыл, контрреволюциялық ұйымның басшысы, өкіметке қарсы бүлік дайындауға қатынасқаны үшін ауыр жаза – атуға үкім шығарылды. 1938 жылы 3 тамызда атылып, Бутова зиратына жерленді.

1956 ж. 28 ақпан ҚСРО Жоғарғы сотының шешімімен Жаһанша Досмұхамедов ақталды, оған тағылған кінә негізсіз деп танылды. 1994 ж. Оралда «Жанша» кітабы (авторы Ж.Ақбай) жарық көрді. 1998 ж. Қазақстан Республикасы шешімімен Орал қаласындағы педагогикалық колледжге Жаһанша Досмұхамедовтің есімі берілді. 2004 ж. Орал педагогикалық колледжі ғимаратының алдында Жаһанша Досмұхамедов ескерткіші бой көтерді. 2004 ж. Д.Д.Сүлейменова «Алашорда Батыс бөлімінің тарихы» атты диссертациясын қорғап, тарих ғылымының кандидаты атанды.

2006 ж. Р.Мажитов «Общественно-политическая деятельность Жанши Досмухамедова» тақырыбы бойынша диссертация қорғап, тарих ғылымдарының кандидаты атанды. 2007 ж. Д.Д.Сүлейменованың «Батыс Алашорда тарихы – өлке тарихының құрамдас бөлігі» атты монографиясы жарық көрді. 2007 ж. Р.Мажитовтің «Жанша Досмұхамедов» атты монографиясы жарық көрді.